Powtórka z rozrywki, czyli o częściach zdania pojedynczego
Przydawka – każde określenie dowolnego rzeczownika w zdaniu. Odpowiada na pytania: jaki? który? czyj?
Okolicznik – określenie orzeczenia, uściślające okoliczności. Pytania: jak? gdzie? kiedy? dlaczego? po co? jak bardzo?
Dopełnienie – określenie orzeczenia, odpowiadające na pytania przypadków zależnych rzeczownika (poza M i W)
1.Kto? co?- ot, na przykład pies.
Wyraz pies podmiotem jest.
2. Co się z nim dzieje? Co robi?- służy.
To orzeczenie. Nie wiesz? Wstyd duży.
3. Jaki? lub: który? ile? czyj? czego?
Dobry. Przydawka jest to, kolego.
4. Gdzie? kiedy? Odkąd? Jak? Czemu? Po co?
To okolicznik: dniem (oraz) nocą.
5. Kogo? Lub: czego? Komu? Lub: czemu?
To dopełnienie: panu (swemu).
Gdy jeden wyraz przy drugim stanie,
Z wszystkich tych słówek powstanie zdanie:
,,Dobry pies służy panu dniem i nocą’’.
Drugi stopień wtajemniczenia
Posługuję się podmiotem i orzeczeniem
- Rodzaje orzeczeń
a) orzeczenie czasownikowe (co robi? co się z nim dzieje?) – Mało kto nie potrafi odnaleźć w zadaniu wyrazu nazywającego czynność lub stan. Orzeczenie czasownikowe jest wyrażone czasownikiem osobowym (wyjątek – zdania bezpodmiotowe), a czasownik osobowy to taki, do którego pasuje jakiś zaimek osobowy (idę – ja, śpisz – ty, zrobił – on, zaśpiewała -ona, powiedziało – ono, znajdziemy – my, wiecie – wy, skończyli – oni, będą grały – one).Wczoraj wygraliśmy konkurs. Pies szczeka na przechodnia.
b) orzeczenie imienne (jaki jest podmiot? kim/czym jest podmiot?) – I tu zaczynają się schody. Ten rodzaj orzeczenia nazywa bowiem nie czynność, ale cechę lub status podmiotu i bardzo łatwo pomylić je z dopełnieniem lub przydawką.
W skład orzeczenia imiennego wchodzą dwa wyrazy:
a) łącznik – forma osobowa czasownika: być, stać się, zostać (czyli: jest, byliśmy, zostaniesz itp.) Zwróćcie uwagę, że wszystkie te czasowniki mają bardzo zbliżone znaczenie. (np. będę lotnikiem = zostanę lotnikiem = stanę się lotnikiem)
b) orzecznik – dowolna część mowy, najczęściej rzeczownik lub przymiotnik
Jeżeli w zdaniu zobaczysz czasownik taki jak łącznik, natychmiast szukaj orzecznika, czyli wyrazu określającego kim lub czym podmiot – jest, był, będzie, staje się, stał się, stanie się, zostaje, został czy zostanie. (Janek jest uczniem. Marek był harcerzem. Zosia będzie nauczycielką. Puszysty szczeniak staje się wielkim psem. albo jaki podmiot – jest, był, będzie, staje się, stał się, stanie się, zostaje, został czy zostanie. (Nauczyciel jest wymagający. Pies był nieposłuszny. Po wycieczce uczniowie będą zmęczeni. Po serii treningów zawodnik staje się lepszy. itp.)
UWAGA! Nie doszukujcie się na siłę orzeczenia imiennego tam, gdzie go nie ma. Czasowniki „być”, „stać się”, „zostać” funkcjonują również jako zwykłe orzeczenia czasownikowe, jeśli odpowiadają na inne pytania, np. Mama jest (gdzie?) w ogrodzie. Marcin będzie (kiedy?) o piątej. Tato został (gdzie?) w pracy (do kiedy?) do wieczora. I wtedy stał się (co?) cud.
Cała armia przydawek, dopełnień i okoliczników
b) przydawka rzeczowna (w tym samym przypadku) złodziej kieszonkowiec, sportowiec amator, Smerf Mądrala, lekarz pediatra
c) przydawka dopełniaczowa (kogo?czego?czyj?) torebka mamy, koszyk malin, wiersz Mickiewicza
d) przydawka liczebna (ile?) pięć zeszytów, dwunastu braci
e) przydawka przyimkowa (z czego?) sweter z wełny, serwis z porcelany, potrawka z kurczaka
2. Rodzaje dopełnień
b) dopełnienie dalsze – każde inne 🙂
3. Rodzaje okoliczników
b) okolicznik miejsca (gdzie?dokąd?którędy?)poszedł do kina, (droga) prowadziła przez las
c) okolicznik sposobu (jak? w jaki sposób?)pisze starannie, mówi po angielsku
d) okolicznik celu (po co? w jakim celu?)biegnie po zwycięstwo, popisuje się dla poklasku– działa, żeby coś osiągnąć w przyszłości
e) okolicznik przyczyny (dlaczego?)poczerwieniał z wysiłku, skakał z radości – bo już wcześniej nastąpił powód działania
f) okolicznik warunku (pod jakim warunkiem?) zatelefonuj w przypadku gorączki
g) okolicznik przyzwolenia (mimo czego?)wystąpił mimo choroby
h) okolicznik stopnia i miary (jak bardzo?) postąpił bardzo szlachetnie, przepisał wyjątkowo starannie
Kapuściana gramatyka
Dokonaj rozbioru logicznego poniższych zdań:
- Na grządce mojej babki rośnie wielka kapusta.
- Mała Julka idzie do sklepu po dużą kapustę.
- Ostatnio bardzo polubiłam czerwoną kapustę z marchewką.
- Janusz biznesu co miesiąc zarabia dużo kapusty.
- Tadeusz chętnie gra w piłkę nożną kapustą.
- Babcia Marka kupiła wczoraj dobrą kapustę w sklepie prowadzonym przez rodzinną firmę należącą do koleżanki kuzynki mojego pierwszego męża.
- Kapusta hodowana przez moją rodzinę od pokoleń w przydomowym ogródku jest dobra, ale ciężkostrawna.
- Zepsuta kapusta długo leży na moim kuchennym stole.
- Kapusta jest dużym warzywem zawierającym wszystkie niezbędne składniki odżywcze potrzebne młodemu i rozwijającemu się organizmowi.
- Kapusta włoska rośnie w ogródku na zielonej trawce.
Turniej składniowy
- Podaj tytuł dowolnego utworu będący zdaniem z podmiotem domyślnym.
- Ułóż zdanie bezpodmiotowe.
- Dokończ, używając dopełnienia dalszego: „Kupiliśmy…”
- Wykres zdania z punktu 3.
- Zdanie z czasownikiem w roli podmiotu.
- Zdanie z tym samym czasownikiem w roli przydawki.
- Zastosuj w jednym zdaniu trzy różne rodzaje przydawek i podpisz je.
- Przedstaw dwukrotnie tę samą sytuację: w jednym zdaniu użyj orzeczenia czasownikowego, w drugim imiennego.
- Co strasznego zdarzyło się wczoraj? Użyj jak najwięcej różnych okoliczników i określ ich typ.
Jego Wysokość Przecinek, czyli o interpunkcji w zdaniu pojedynczym i złożonym
Przecinkiem w zdaniu pojedynczym oddzielamy wyrazy odpowiadające na to samo pytanie.
Moja starsza siostra kupiła sobie wczoraj duży, niebieski, nieprzemakalny namiot.
W zdaniu złożonym przecinkami rozdzielamy wszystkie zdania składowe, np.
Kupiłam dom, który stoi na skraju lasu.
UWAGA!
Przecinków nie stawiamy przed spójnikami: i , oraz, ani, lub, albo, czy.
UWAGA! Jeśli te spójniki się powtarzają w zdaniu, przed każdym kolejnym powtórzeniem pojawi się przecinek, np.
Nie przepadam ani za racuchami, ani za wątróbką.
