poniedziałek, 20 stycznia

Historia pewnej rodziny, czyli o częściach zdania pojedynczego

To wszystko już wiemy, czyli podręcznik str. 100

 

rąsia

Przydawka – każde określenie dowolnego rzeczownika w zdaniu. Odpowiada na pytania: jaki? który? czyj?

Okolicznik – określenie orzeczenia, uściślające okoliczności. Pytania: jak? gdzie? kiedy? dlaczego? po co? jak bardzo?

Dopełnienie – określenie orzeczenia, odpowiadające na pytania przypadków zależnych rzeczownika (poza M i W)

 

1.Kto? co?- ot, na przykład pies.

Wyraz pies podmiotem jest.

2. Co się z nim dzieje? Co robi?- służy.

To orzeczenie. Nie wiesz? Wstyd duży.

3. Jaki? lub: który? ile? czyj? czego?

Dobry. Przydawka jest to, kolego.

4. Gdzie? kiedy? Odkąd? Jak? Czemu? Po co?

To okolicznik: dniem (oraz) nocą.

5. Kogo? Lub: czego? Komu? Lub: czemu?

To dopełnienie: panu (swemu).

 

Gdy jeden wyraz przy drugim stanie,

Z wszystkich tych słówek powstanie zdanie:

,,Dobry pies służy panu dniem i nocą’’.

 

Funkcje składniowe poszczególnych części zdania

  1.  Na podstawie podręcznika (str. 101 i 102) sporządź notatkę na temat części mowy w różnych rolach w zdaniu. Wymyśl własne przykłady.
  2. Zadanie 1 ze str. 103.

 

Drugi stopień wtajemniczenia

  1. Rodzaje orzeczeń

a) orzeczenie czasownikowe (co robi? co się z nim dzieje?) – Mało kto nie potrafi odnaleźć w zadaniu wyrazu nazywającego czynność lub stan. Orzeczenie czasownikowe jest wyrażone czasownikiem osobowym (wyjątek – zdania bezpodmiotowe), a czasownik osobowy to taki, do którego pasuje jakiś zaimek osobowy (idę – ja, śpisz – ty, zrobił – on, zaśpiewała -ona, powiedziało – ono, znajdziemy – my, wiecie – wy, skończyli – oni, będą grały – one).Wczoraj wygraliśmy konkurs. Pies szczeka na przechodnia. 
b) orzeczenie imienne (jaki jest podmiot?  kim/czym jest podmiot?) – I tu zaczynają się schody. Ten rodzaj orzeczenia nazywa bowiem nie czynność, ale cechę lub status podmiotu i bardzo łatwo pomylić je z dopełnieniem lub przydawką.
W skład orzeczenia imiennego wchodzą dwa wyrazy:
a) łącznikforma osobowa czasownika: być, stać się, zostać (czyli: jest, byliśmy, zostaniesz itp.) Zwróćcie uwagę, że wszystkie te czasowniki mają bardzo zbliżone znaczenie. (np. będę lotnikiem = zostanę lotnikiem = stanę się lotnikiem)
b) orzecznikdowolna część mowy, najczęściej rzeczownik lub przymiotnik
Jeżeli w zdaniu zobaczysz czasownik taki jak łącznik, natychmiast szukaj orzecznika, czyli wyrazu określającego kim lub czym podmiot – jest, był, będzie, staje się, stał się, stanie się, zostaje, został czy zostanie.  (Janek jest uczniem. Marek był harcerzem. Zosia będzie nauczycielką. Puszysty szczeniak staje się wielkim psem. albo jaki podmiot – jest, był, będzie, staje się, stał się, stanie się, zostaje, został czy zostanie. (Nauczyciel jest wymagający. Pies był nieposłuszny. Po wycieczce uczniowie będą zmęczeni.  Po serii treningów zawodnik staje się lepszy. itp.)

UWAGA! Nie doszukujcie się na siłę orzeczenia imiennego tam, gdzie go nie ma. Czasowniki „być”, „stać się”, „zostać” funkcjonują również jako zwykłe orzeczenia czasownikowe, jeśli odpowiadają na inne pytania, np. Mama jest (gdzie?) w ogrodzie. Marcin będzie (kiedy?) o piątej. Tato został (gdzie?) w pracy (do kiedy?) do wieczora. I wtedy stał się (co?) cud.

2. Rodzaje podmiotów
a) podmiot gramatyczny (kto?co?) – najprostszy do zidentyfikowania: jest nim najczęściej rzeczownik odpowiadający na pytanie Mianownika, np. W pewien sobotni poranek odwiedził nas dawno niewidziany (kto?co?) syn cioci Karoliny. 
b) podmiot logiczny (kogo?czego?) – tu trzeba użyć właśnie logiki, żeby odkryć, o kim lub o czym mówi zdanie.  No bo jeśli w zdaniu: Na półce leżą (kto?co?)książki. mówi o książkach,   to  przez analogię zdanie: Na półce nie ma (kogo?czego?)książek. też o nich mówi. Ten rodzaj podmiotu zależy od orzeczenia. Jeśli orzeczenie brzmi:nie ma, zabrakło, ubyło, przybyło, to podmiot automatycznie przybierze formę Dopełniacza.W sklepie nie ma (kogo?czego?)bułek. Zabrakło mi (kogo?czego?)czasu. Z wiekiem ubywa (kogo?czego?)włosów. W rzece przybyło dużo (kogo?czego?)wody. Na formę podmiotu ma tez wpływ liczebnik go określający, np. W misce leży pięć (kogo? czego?) pomidorów.
c) podmiot domyślny – niby go nie ma, bo żaden wyraz nie pełni jego funkcji, ale możemy bez trudu określić osobę, w której występuje czasownik. (My)Jedziemy na wycieczkę. – Kto jedzie? My. (On)Zrobił to na złość mamie. Kto tak niegodziwie postąpił? On.  (Ty)Znajdź sobie jakieś zajęcie! Kto ma zejść z oczu nadawcy tego komunikatu? Ty.
d) podmiot szeregowy – czyli po prostu kilka wyrazów (szereg) pełniących wspólnie funkcję podmiotu. Kredki, długopisy, pisaki i ołówki leżą w kartonowym pudełku.
e) podmiot towarzyszący – to rodzaj podmiotu szeregowego, tylko jego druga część jest jakby mniej ważna, niejako towarzyszy pierwszej. Mama z córkąwzięły udział w zawodach. 

UWAGA! Mimo wysokiej rangi podmiotu, istnieją zdania, które doskonale radzą sobie bez niego. To tzw. zdania bezpodmiotowe, w których ważniejsza jest czynność, niż jej wykonawca. Orzeczenia  wyrażone są w nich bezosobową formą czasownika: wymalowano, otwarto, rozbudowano, umyto, rozwieszono itp. A kto to zrobił? Nieważne…
3. Rodzaje przydawek
a) przydawka przymiotna (jaki?)  zimna woda, piękny widok, zupa ogórkowa
b) przydawka rzeczowna (w tym samym przypadku) złodziej kieszonkowiec, sportowiec amator, Smerf Mądrala, lekarz pediatra
c) przydawka dopełniaczowa (kogo?czego?czyj?) torebka mamy, koszyk malin, wiersz Mickiewicza
d) przydawka liczebna (ile?)  pięć zeszytów, dwunastu braci
e) przydawka przyimkowa (z czego?) sweter z wełny, serwis z porcelany, potrawka z kurczaka 

4. Rodzaje dopełnień

a) dopełnienie bliższe (kogo?co?) – Żeby je wskazać, trzeba coś wiedzieć o stronie czynnej i biernej czasownika. Tato ogląda (co?)mecz. To zdanie jest w stronie czynnej, bo podmiot (czyli tato) jest wykonawcą czynności. Opowiedzmy teraz nie o tacie, a o meczu. Co się z nim dzieje? Ano: Mecz jest oglądany przez tatę.  Treść ta sama, tylko podmiot i dopełnienie zamieniły się rolami. W stronie biernej bohaterem zdania (podmiotem) został mecz, który w stronie czynnej był zaledwie dopełnieniem – właśnie dopełnieniem bliższym.  Dopełnienie bliższe w stronie biernej staje się podmiotem. (Ogrodnik zasadził (co?) kwiaty. Kwiaty zostały zasadzone… Brat prasuje (co?) koszulę. Koszula jest prasowana… Lekarz odwiedził (kogo?) chorego. Chory został odwiedzony…)
b) dopełnienie dalsze – każde inne 🙂

5. Rodzaje okoliczników

a) okolicznik czasu (kiedy? od kiedy?do kiedy?)przyjechał wczoraj, będzie do niedzieli
b) okolicznik miejsca (gdzie?dokąd?którędy?)poszedł do kina, (droga) prowadziła przez las
c) okolicznik sposobu (jak? w jaki sposób?)pisze starannie, mówi po angielsku
d) okolicznik celu (po co? w jakim celu?)biegnie po zwycięstwo, popisuje się dla poklaskudziała, żeby coś osiągnąć w przyszłości
e) okolicznik przyczyny  (dlaczego?)poczerwieniał z wysiłku, skakał z radości  – bo już wcześniej nastąpił powód działania
f) okolicznik warunku (pod jakim warunkiem?) zatelefonuj w przypadku gorączki 
g) okolicznik przyzwolenia (mimo czego?)wystąpił mimo choroby
h) okolicznik stopnia i miary (jak bardzo?) postąpił bardzo szlachetnie, przepisał wyjątkowo starannie 
Sprawdź się!

 

 Kapuściana gramatyka

Dokonaj rozbioru logicznego poniższych zdań:

  1. Na grządce mojej babki rośnie wielka kapusta.
  2. Mała Julka idzie do sklepu po dużą kapustę.
  3. Ostatnio bardzo polubiłam czerwoną kapustę z marchewką.
  4. Janusz biznesu co miesiąc zarabia dużo kapusty.
  5. Tadeusz chętnie gra w piłkę nożną kapustą.
  6. Babcia Marka kupiła wczoraj dobrą kapustę w sklepie prowadzonym przez rodzinną firmę należącą do koleżanki kuzynki mojego pierwszego męża.
  7. Kapusta hodowana przez moją rodzinę od pokoleń w przydomowym ogródku jest dobra, ale ciężkostrawna.
  8. Zepsuta kapusta długo leży na moim kuchennym stole.
  9. Kapusta jest dużym warzywem zawierającym wszystkie niezbędne składniki odżywcze potrzebne młodemu i rozwijającemu się organizmowi.
  10. Kapusta włoska rośnie w ogródku na zielonej trawce.

 

Turniej składniowy

  1. Podaj tytuł dowolnego utworu będący zdaniem z podmiotem domyślnym.
  2. Ułóż zdanie bezpodmiotowe.
  3. Dokończ, używając dopełnienia dalszego: „Kupiliśmy…”
  4. Wykres zdania z punktu 3.
  5. Zdanie z czasownikiem w roli podmiotu.
  6. Zdanie z tym samym czasownikiem w roli przydawki.
  7. Zastosuj w jednym zdaniu trzy różne rodzaje przydawek i podpisz je.
  8. Przedstaw dwukrotnie tę samą sytuację: w jednym zdaniu użyj orzeczenia czasownikowego, w drugim imiennego.
  9. Co strasznego zdarzyło się wczoraj? Użyj jak najwięcej różnych okoliczników i określ ich typ.

 

 

Jego Wysokość Przecinek, czyli o interpunkcji w zdaniu pojedynczym i złożonym

Przecinkiem w zdaniu pojedynczym oddzielamy wyrazy odpowiadające na to samo pytanie.

Moja starsza siostra kupiła sobie wczoraj duży, niebieski, nieprzemakalny namiot.

W zdaniu złożonym przecinkami rozdzielamy wszystkie zdania składowe, np.

Kupiłam dom, który stoi na skraju lasu.

 

UWAGA!

Przecinków nie stawiamy przed spójnikami: i , oraz, ani, lub, albo, czy.

bez przecinków okulary

UWAGA! Jeśli te spójniki się powtarzają w zdaniu, przed każdym kolejnym powtórzeniem pojawi się przecinek, np.

Nie przepadam ani za racuchami, ani za wątróbką.

 

Print Friendly, PDF & Email