24 maja
Kopernicki z Szarych Szeregów, czyli podstawowe pojęcia związane ze słowotwórstwem
- Wyraz podstawowy – ten, od którego tworzymy wyraz pochodny ( dom >> domek).
- Wyraz pochodny – ten, który tworzymy od wyrazu podstawowego (dom >> domek).
- Formant – cząstka, którą dodajemy do podstawy słowotwórczej, aby utworzyć nowy wyraz. Rozróżniamy następujące formanty:
- przedrostki (przepisać).
- przyrostki (kotek, biegacz).
- wrostki (jasnozielony).
- formant zerowy (czołg-Ø ).
- Podstawa słowotwórcza – ta część wyrazu podstawowego, która weszła do wyrazu pochodnego.
- Parafraza słowotwórcza – definicja wyrazu pochodnego, która podkreśla jego związek z wyrazem podstawowym (uczeń = ten, kto się uczy).
Zadanie: Rozpisz wg wzoru z tablicy następujące wyrazy: ławka, dzwonek, tabliczka, zakopać, tęczowy, pracownik.
25 maja
Analiza słowotwórcza wyrazu i związane z nią pułapki
- Oboczność – wymiana głosek w nieodmiennej części wyrazu. Zachodzi miedzy głoskami zbliżonymi fonetycznie, np. s:si, r:rz, k:cz.
- Rdzeń słowotwórczy – cząstka wspólna dla całej rodziny wyrazów, cząstka niepodzielna, w której mogą wystąpić oboczności, np.:
dzień, dziennik, dzienny, dniówka, dziennikarz, dzionek
Postacie rdzenia: dzień-, dzien-, dzion-, dni-
Oboczności w rdzeniu: d:dz:dzi; ń:n: ni; e:o; e: Ø(dzień –dniówka-wypada „e”).
WYRAZ PODSTAWOWY | WYRAZ POCHODNY | KAATEGORIA SŁOWOTWÓRCZA | TEMAT | FORMANT SŁOWOTWÓRCZY W WYRAZIE POCHODNYM | OBOCZNOŚCI W TEMACIE | POSTACIE RDZENIA | OBOCZNOŚCI W RDZENIU |
biały | Biel | cecha | biel | zerowy ø | a:e
ł;l |
biał
biel bieli |
a:e;
ł:l; ł:li |
Bielić | czynność | biel | -ić (końcówka bezokolicznika) | a:e
ł:li |
|||
białawy | natężenie cechy | biał | -awy | ||||
bielutki | zdrobnienie | biel | -utki | a:e;
ł:l |
|||
białaczka | biał | -aczka | |||||
bielactwo | cecha | biel | -actwo | a:e;
ł:l |
|||
bielizna | biel | -izna | a:e;
ł:li |
||||
bielić | bielinka | biel | -inka | ||||
wybielić | czynność | bielic | wy- | ||||
bielenie | czynność | biel | -enie | li:l | |||
bielidło | urządzenie | bieli | -dło | ||||
wybielić | wybielacz | wybiel | -acz | li:l | |||
wybielenie | czynność | wybiel | -enie | li:l | |||
bielizna | bieliźniany | cecha | bieliźni | -any | z:ź;
n:ni |
||
bieliźniarka | przedmiot | bieliźni | -arka | z:ź;
n:ni |
26 maja
Wyrazy złożone
- Złożenia – czyli wyrazy, w których części znaczące (tematy słowotwórcze) połączono formantem wrostkowym” –i-; -y- lub –o-, np. woziwoda, listonosz.
- Zrosty – taki typ wyrazów złożonych, w których poszczególne części wykazują wobec siebie zależność składniową i zachowują jeden akcent, np. dobranoc, jasnozielony, karygodny.
- Zestawienia – zachowują osobną pisownię, np. maszyna do pisania, Boże Narodzenie.
ZŁOŻENIA | ZROSTY | ZESTAWIENIA |
Pierworództwo | Wielkanoc | Czarna jagoda |
Korkociąg | Białystok | Stare Miasto |
Samouk | Widzimisię | Chustka do nosa |
Noworodek | Jejmość | Maszyna do pisania |
Dwuszereg | Jegomość | Boże Narodzenie |
Dusigrosz | Duszpasterz | Sąd ostateczny |
Stawonóg | Okamgnienie | Pralka automatyczna |
Chwalipięta | Wiarygodny | Kurza ślepota |
Gwiazdozbiór | Wniebowzięcie | Ameryka Południowa |
29 maja
Skrótowce i skróty
Skrótowce – powstają z nazw wielowyrazowych, zwykle nazw przedsiębiorstw czy instytucji, upraszczają porozumiewanie się.
Wśród skrótowców wyróżniamy:
- Głoskowce – powstałe od pierwszych głosek wyrazów tworzących pełną nazwę, np.:MON (Ministerstwo Obrony Narodowej), WOP (Wojska Ochrony Pogranicza).
- Literowce – powstałe od pierwszych liter wyrazów tworzących pełną nazwę (czyli – PKO czytany jako pe – ka – o a nie jako pko).
- Sylabowce (inaczej grupowce) – powstają od pierwszych sylab lub części sylab wyrazów tworzących pełną nazwę, np.: Rafako(Raciborska Fabryka Kotłów), Pafawag(Państwowa Fabryka Wagonów).
- Skrótowce mieszane – powstają jako kombinacje wymienionych uprzednio skrótowców: SGPiS :es – gie(literowce) pis(głoskowiec), CPLiA: ce – pe (literowce) lia (głoskowiec).
Skróty – skrócone wyrazy pospolite lub wyrażenia, często stosowane w codziennym języku.
- Jeżeli skrót kończy się na tę samą literę, na którą kończy się cały wyraz ( tzn. składa się z pierwszej i ostatniej litery) – nie stawiamy kropki na końcu, np. mgr (magister);
- Jeżeli skrót kończy się na inną literę niż cały wyraz – stawiamy kropkę na końcu, np. prof.(profesor).
- W przypadku skrótów od nazw wielowyrazowych:
- Stawiamy kropkę po skrócie każdego słowa, jeżeli drugi wyraz zaczyna się od samogłoski, np.: m.in.(między innymi), n.e.(nasza era);
- Stawiamy kropkę na końcu skrótu, jeżeli wyraz drugi albo każdy następny zaczyna się od spółgłoski, np. tj.(to jest), jw.(jak wyżej);
- Nie stawiamy kropki po skrótach nazw jednostek miar i wag oraz rodzimych jednostek monetarnych, np.: kg (kilogram), m (metr), gr (grosz), l (litr), zł (złoty). Nie stawiamy również kropek po skrótach stosowanych w matematyce, fizyce i w chemii.
- W skrótach przejętych z języka łacińskiego wszystkie litery zasadniczo zapisujemy wielkimi literami i po każdej stawiamy kropkę, np. P.T. (z zachowaniem należnych tytułów); N.N. (imienia nie znam); D.O.M. (Bogu Najlepszemu Największemu); A.D. (Anno Domini – Roku Pańskiego); I.N.C. (In nomine Christi – w imię Chrystusa).