Jak powstają wyrazy, czyli wprowadzenie do słowotwórstwa.

  1. Wyraz podstawowy – ten, od którego tworzymy wyraz pochodny ( dom >> domek).
  2. Wyraz pochodny – ten, który tworzymy od wyrazu podstawowego (dom >> domek).
  3. Formant – cząstka, którą dodajemy do podstawy słowotwórczej, aby utworzyć nowy wyraz. Rozróżniamy następujące formanty:
    1. przedrostki (przepisać).
    2. przyrostki (kotek, biegacz).
    3. wrostki (jasnozielony).
    4. formant zerowy (czołg-Ø ).
  4. Temat słowotwórczy – ta część wyrazu podstawowego, która weszła do wyrazu pochodnego.
  5. Parafraza słowotwórcza  – definicja wyrazu pochodnego, która podkreśla jego związek z wyrazem podstawowym (uczeń = ten, kto się uczy).
  6. Rodzina wyrazów – grupa wyrazów o wspólnym znaczeniu podstawowym, zawartym w rdzeniu.
  7. Wyrazy pokrewne to wyrazy należące do jednej rodziny. .

Analiza słowotwórcza wyrazu i związane z nią pułapki

  1. Oboczność – wymiana głosek w nieodmiennej części wyrazu. Zachodzi miedzy głoskami zbliżonymi fonetycznie, np. s:si, r:rz, k:cz.
  2. Rdzeń słowotwórczy – cząstka wspólna dla całej rodziny wyrazów, cząstka niepodzielna, w której mogą wystąpić oboczności, np.:

dzień, dziennik, dzienny, dniówka, dziennikarz, dzionek

Postacie rdzenia: dzień-, dzien-, dzion-, dni-

Oboczności w rdzeniu: d:dz:dzi; ń:n: ni; e:o; e: Ø(dzień –dniówka-wypada „e”).

 

WYRAZ PODSTAWOWY WYRAZ POCHODNY  KAATEGORIA SŁOWOTWÓRCZA TEMAT  FORMANT SŁOWOTWÓRCZY W WYRAZIE POCHODNYM OBOCZNOŚCI  W TEMACIE POSTACIE RDZENIA OBOCZNOŚCI W RDZENIU
biały Biel cecha biel zerowy ø a:e

ł;l

 biał

biel

bieli

 a:e;

ł:l;

ł:li
Bielić czynność biel -ić (końcówka bezokolicznika) a:e

ł:li
białawy natężenie cechy biał -awy  
bielutki zdrobnienie biel -utki a:e;

ł:l
białaczka   biał -aczka  
bielactwo cecha biel -actwo a:e;

ł:l
bielizna   biel -izna a:e;

ł:li
bielić bielinka   biel -inka  
wybielić czynność bielic wy-  
bielenie czynność biel -enie li:l
bielidło urządzenie bieli -dło  
wybielić wybielacz   wybiel -acz li:l
wybielenie czynność wybiel -enie li:l
bielizna bieliźniany cecha bieliźni -any z:ź;

n:ni
bieliźniarka przedmiot bieliźni -arka z:ź;

n:ni

 

Wyrazy złożone

  1. Złożenia – czyli wyrazy, w których części znaczące (tematy słowotwórcze) połączono formantem wrostkowym” –i-; -y- lub –o-, np. woziwoda, listonosz.
  2. Zrosty – taki typ wyrazów złożonych, w których poszczególne części wykazują wobec siebie zależność składniową i zachowują jeden akcent, np. dobranoc,  jasnozielony, karygodny.
  3. Zestawienia – zachowują osobną pisownię, np. maszyna do pisania, Boże Narodzenie.

 

ZŁOŻENIA ZROSTY ZESTAWIENIA
Pierworództwo Wielkanoc Czarna jagoda
Korkociąg Białystok Stare Miasto
Samouk Widzimisię Chustka do nosa
Noworodek Jejmość Maszyna do pisania
Dwuszereg Jegomość Boże Narodzenie
Dusigrosz Duszpasterz Sąd ostateczny
Stawonóg Okamgnienie Pralka automatyczna
Chwalipięta Wiarygodny Kurza ślepota
Gwiazdozbiór Wniebowzięcie Ameryka Południowa

 

Skrótowce i skróty

Skrótowce – powstają z nazw wielowyrazowych, zwykle nazw przedsiębiorstw czy instytucji, upraszczają porozumiewanie się.

Wśród skrótowców  wyróżniamy:

  1. Głoskowce – powstałe od pierwszych głosek wyrazów tworzących pełną nazwę, np.:MON (Ministerstwo Obrony Narodowej), WOP (Wojska Ochrony Pogranicza).
  2. Literowce – powstałe od pierwszych liter wyrazów tworzących pełną nazwę (czyli – PKO czytany jako pe – ka – o a nie jako pko).
  3. Sylabowce (inaczej grupowce) – powstają od pierwszych sylab lub części sylab wyrazów tworzących pełną nazwę, np.: Rafako(Raciborska Fabryka Kotłów), Pafawag(Państwowa Fabryka Wagonów).
  4. Skrótowce mieszane – powstają jako kombinacje wymienionych uprzednio skrótowców: SGPiS :es – gie(literowce) pis(głoskowiec), CPLiA: ce – pe (literowce) lia (głoskowiec).

Skróty

 Skróty – skrócone wyrazy pospolite lub wyrażenia, często stosowane w codziennym języku.

  1. Jeżeli skrót kończy się na tę samą literę, na którą kończy się cały wyraz ( tzn. składa się z pierwszej i ostatniej litery) – nie stawiamy kropki na końcu, np. mgr (magister);
  2. Jeżeli skrót kończy się na inną literę niż cały wyraz – stawiamy kropkę na końcu, np. prof.(profesor).
  3. W przypadku skrótów od nazw wielowyrazowych:
    • Stawiamy kropkę po skrócie każdego słowa, jeżeli drugi wyraz zaczyna się od samogłoski, np.: m.in.(między innymi), n.e.(nasza era);
    • Stawiamy kropkę na końcu skrótu, jeżeli wyraz drugi albo każdy następny zaczyna się od spółgłoski, np. tj.(to jest), jw.(jak wyżej);
  4. Nie stawiamy kropki po skrótach nazw jednostek miar i wag oraz rodzimych jednostek monetarnych, np.: kg (kilogram), m (metr), gr (grosz), l (litr), zł (złoty). Nie stawiamy również kropek po skrótach stosowanych w matematyce, fizyce i w chemii.
  5. W skrótach przejętych z języka łacińskiego wszystkie litery zasadniczo zapisujemy wielkimi literami i po każdej stawiamy kropkę, np. P.T. (z zachowaniem należnych tytułów); N.N. (imienia nie znam); D.O.M. (Bogu Najlepszemu Największemu); A.D. (Anno Domini – Roku Pańskiego); I.N.C. (In nomine Christi – w imię Chrystusa).

 

 

Print Friendly, PDF & Email